تغییرات ساختاری، مزيت‌نسبي و روند آن‌ها در صنایع تولیدی استان یزد

چکیده اين بخش با هدف بررسي تغييرات ساختاري در صنايع توليدي استان يزد و تعيين مزيت‌نسبي و نيز روند تغييرات آن طي دوره 84-1374تدوين شده است. براي تعيين تغييرات ساختاري از نمودارهای تارعنکبوتی و توابع مثلثاتی و با استفاده از شاخص‌هايي چون اشتغال، سرمايه‌گذاري، ارزش توليدات و ارزش‌افزوده و براي تعيين مزيت‌نسبي از روش‌ TOPSIS استفاده شده است. نتايج اين مطالعه نشان مي‌دهد كه: طي فواصل زماني 79-1374، 84-1379 و 84-1374 در صنايع توليدي استان يزد نمي‌توان صنعت و يا صنايعي را با تغييرات ساختاري اساسي مثبت يا منفي و با توجه به شاخص‌هاي چهارگانه مذكور مشاهده نمود. به عبارتي، تغييرات ساختاري در صنايع توليدي استان در فواصل زماني مورد مطالعه از روند خاصي تبعيت نمي‌كند. علاوه‌بر آن، بررسي تغييرات ساختاري بر اساس سطح تكنولوژي نشان‌دهنده آن است كه تغييرات صورت گرفته بر حسب چهار شاخص اشتغال، سرمايه‌گذاري، توليدات و ارزش‌افزوده طي دوره مورد بررسي به سمت صنايع MT متمايل بوده است و با مجموع چهار شاخص مذكور اين تغييرات، كاهش توليد صنعتي در سطح تكنولوژي LT را نشان مي‌دهد. اين در حالي است كه در مورد صنايع توليدي HT و RB و با استفاده از شاخص‌هاي چهارگانه مورد بررسي نمي‌توان قضاوتي كامل را در رابطه با تغييرات ساختاري رخ داده ارائه نمود. همچنين، نتايج حاصل از بررسي تغييرات ساختاري در صادرات صنايع توليدي استان يزد نشان‌دهنده گرايش مثبت در صادرات صنايع با فناوري برتر توليدي بر حسب وزن و ارزش در فاصله 87-1384 است. با اين وجود، براي دوره بلند‌مدت در 87-1380 مي‌توان تغييرات ساختاري صورت گرفته در صادرات صنايع توليدي استان را بر حسب معيار وزن به سمت صنايع HT و بر حسب معيار ارزش به سمت صنايع RB مشاهده نمود. بررسي مزيت‌نسبي در سطح‌كدهاي دو، سه و چهار‌رقمي ISIC و با استفاده از معيارهاي اشتغال‌زايي، سودآوري و تلفيق اين‌دو، نشان‌دهنده آن است كه بر اساس معيار اشتغال‌زايي همواره مزيت‌‌نسبي در صنايع توليدي استان يزد و در طي دوره مورد بررسي به چهار صنعت 15 (صنايع مواد غذايي و آشاميدني)، 17 (توليد منسوجات)، 26 (توليد ساير محصولات كاني غير‌فلزي) و 31 (توليد ماشين‌آلات و دستگاه‌هاي برقي طبقه‌بندي نشده در جاي ديگر) تعلق داشته، اما رتبه صنايع در كسب مزيت‌هاي فوق يكسان نبوده است. در سطح كدهاي سه‌رقمي نيز، مزيت صنايع توليدي استان با معيار اشتغال‌زايي تنها در بين پنج صنعت 171 (ريسندگي، بافندگي و تكميل منسوجات)، 172 (توليد ساير منسوجات)، 251 (توليد محصولات لاستيكي و پلاستيكي به‌جز كفش)، 269 (توليد محصولات كاني غير‌فلزي) و 313 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده) جابجا گرديده و صنعتي جديد و داراي مزيت در فاصله زماني 84-1374 به صنايع پنج‌گانه مزيت‌دار استان ملحق نگرديده است. همچنين، در سطح كدهاي چهاررقمي، صنايع توليدي استان كه توانسته‌اند حداقل در چهار سال از يازده سال دوره مورد بررسي در جايگاه‌هاي اول تا دهم قرار گيرند عبارتند از: 1518 (پاك‌كردن‏ و درجه‌بندي و بسته‌بندي پسته)، 1711 (آماده‌سازي و ريسندگي، الياف منسوج- بافت منسوجات)، 1721 (توليد كالاهاي نساجي ساخته‌شده به استثناي پوشاك)، 1725 (توليد گليم و زيلو و جاجيم دستباف)، 1726 (توليد فرش ماشيني و موكت)، 2511 (توليد لاستيك رويي و تويي و روكش‌كردن مجدد و بازسازي)، 2691 (توليدكالاهاي سراميكي غيرنسوز‏‏ غيرساختماني)، 2692 (توليد محصولات سراميكي نسوز- عايق حرارت)، 2697 (توليد آجر)، 2698 (توليد ساير محصولات گلي و سراميكي غيرنسوز‏‏ ساختماني)، 2926 (توليد ماشين‌آلات براي توليد منسوجات و البسه و چرم) و 3130 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده). نتايج حاصل بررسي صنايع بر اساس معيار سودآوري نشان‌دهنده آن است كه همانند معيار اشتغال‌زايي، از حيث سودآوري نيز صنايع 17 (توليد منسوجات)، 26 (توليد ساير محصولات كاني غير‌فلزي) و 31 (توليد ماشين‌آلات و دستگاه‌هاي برقي طبقه‌بندي نشده در جاي ديگر) نيز در گروه صنايع برتر استان محسوب مي‌شوند. اين در حالي است كه صنعت 15 (صنايع مواد غذايي و آشاميدني) اگرچه با معيار اشتغال‌زايي در اين گروه جاي گرفته است، اما از حيث معيار سودآوري جايگاهي در بين صنايع استان در سطح كدهاي دورقمي ISIC نداشته است. بررسي اين موضوع در سطح كدهاي سه‌رقمي ISIC نشان مي‌دهد كه صنايع 171 (ريسندگي، بافندگي و تكميل منسوجات)، 172 (توليد ساير منسوجات)، 251 (توليد محصولات لاستيكي و پلاستيكي به‌جز كفش)، 269 (توليد محصولات كاني غير‌فلزي) و 313 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده) جزء پنج صنعت برتر استان در طي سال‌هاي 84-1374 و بر حسب معيار سودآوري هستند. تحليل مزيت‌نسبي با معيار سودآوري و در سطح كدهاي چهاررقمي ISIC و در آن دسته از صنايعي كه توانسته‌اند در يازده سال دوره مورد بررسي حداقل چهار بار يكي از رتبه‌هاي نخست تا دهم را كسب نمايند، نشان مي‌دهد كه اين جايگاه متعلق به 13 صنعت 1518 (پاك‌كردن‏ و درجه‌بندي و بسته‌بندي پسته)، 1711 (آماده‌سازي و ريسندگي، الياف منسوج- بافت منسوجات)، 1723 (توليد طناب و ريسمان و نخ قند و توري)، 1725 (توليد گليم و زيلو و جاجيم دستباف)، 1726 (توليد فرش ماشيني و موكت)، 2411 (توليد مواد شيميايي اساسي به‌جز كود و تركيب ازت)، 2511 (توليد لاستيك رويي و تويي و روكش‌كردن مجدد و بازسازي)، 2692 (توليد محصولات سراميكي نسوز- عايق حرارت)، 2697 (توليد آجر)، 2698 (توليد ساير محصولات گلي و سراميكي غيرنسوز‏‏ ساختماني)، 2710 (توليد محصولات اوليه آهن و فولاد)، 2926 (توليد ماشين‌آلات براي توليد منسوجات و البسه و چرم) و 3130 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده) بوده است. مقايسه صنايع منتخب از نظر سودآوري و با صنايع برتر از لحاظ اشتغال‌زايي نشان مي‌دهد كه اكثريت صنايع هر دو گروه را صنايعي مشترك تشكيل مي‌دهند. تحليل توأمان مزيت بر حسب معيارهاي اشتغال‌زايي و سودآوري (بر اساس معيار تلفيقي) نشان مي‌دهد كه سه صنعت 17 (توليد منسوجات)، 26 (توليد ساير محصولات كاني غير‌فلزي) و 31 (توليد ماشين‌آلات و دستگاه‌هاي برقي طبقه‌بندي نشده در جاي ديگر) از اين نظر نيز جزء صنايع مزيت‌دار استان تلقي مي‌شوند. مزيت صنايع با تلفيق معيارهاي اشتغال‌زايي و سودآوري در سطح كدهاي سه‌رقمي ISIC و براي آن دسته از صنايعي كه در حداقل چهار سال از يازده سال دوره مورد بررسي در يكي از رتبه‌هاي نخست تا پنجم جاي گرفته‌اند نشان مي‌دهد كه پنج صنعت 171 (ريسندگي، بافندگي و تكميل منسوجات)، 172 (توليد ساير منسوجات)، 251 (توليد محصولات لاستيكي و پلاستيكي به‌جز كفش)، 269 (توليد محصولات كاني غير‌فلزي) و 313 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده) به عنوان صنايع داراي مزيت استان معرفي گرديده‌اند. اين بررسي در سطح كدهاي چهاررقمي نشان مي‌دهد كه 12 صنعت 1518 (پاك‌كردن‏ و درجه‌بندي و بسته‌بندي پسته)، 1711 (آماده‌سازي و ريسندگي، الياف)، 1723 (توليد طناب و ريسمان و نخ قند و توري)، 1725 (توليد گليم و زيلو و جاجيم دستباف)، 1726 (توليد فرش ماشيني و موكت)، 2411 (توليد مواد شيميايي اساسي به‌جز كود و تركيب ازت)، 2511 (توليد لاستيك رويي و تويي و روكش‌كردن مجدد و بازسازي)، 2692 (توليد محصولات سراميكي نسوز- عايق حرارت)، 2697 (توليد آجر)، 2698 (توليد ساير محصولات گلي و سراميكي غير نسوز‏‏ ساختماني)، 2926 (توليد ماشين‌آلات براي توليد منسوجات و البسه و چرم) و 3130 (توليد سيم و كابل عايق‌بندي شده) حداقل چهار سال از يازده سال مورد بررسي در جايگاه‌هاي اول تا دهم به عنوان مزيت‌هاي استان و از لحاظ تلفيق معيارهاي اشتغال‌زايي و سودآوري قرار گرفته‌اند. در مجموع و با توجه به مجموعه مطالب ارائه شده، تعيين مزيت‌نسبي در صنايع توليدي استان و خصوصاً در سطوح كوچك‌تر (كدهاي چهاررقمي ISIC نسبت به كدهاي سه و دورقمي) به معيار انتخابي بستگي دارد. از اين‌رو، براي قضاوت نهايي درباره معرفي صنايع مزيت‌دار استان، نخست بايد معيار برتري از حيث اشتغال‌زايي، سودآوري و يا تلفيق هر دو تعيين گردد. بر اين اساس، با هر يك از نگاه‌هاي سه‌گانه مذكور پاسخ‌هاي جداگانه‌اي نيز متصور خواهد بود. اما با اين وجود، نقاط مشترك متعددي را مي‌توان از حيث هر سه معيار مشاهده نمود.